Pseudonaukowe terapie

Zacznę od bezczelnej autoreklamy: właśnie ukazała się książka „Dysleksja rozwojowa – fakt i tajemnica” pod redakcją Marii Pecyny. Można ją w całości przeczytać tutaj. A w niej rozdział mojego autorstwa zatytułowany “Nauka i psedonauka w terapii pedagogicznej".

W rozdziale stawiam tezę, iż część z obecnych na rynku metod terapii pedagogicznej ma charakter pseudonaukowy: udają one, że są oparte na naukowych dowodach, choć tak naprawdę z nauką mają niewiele wspólnego. Klasycznymi przykładami takich metod pseudonaukowych są, moim zdaniem, Kinezjologia Edukacyjna (Gimnastyka Mózgu) albo trening uwagi słuchowej Alfreda Tomatisa. 

Korzystając z prac innych autorów oraz własnych obserwacji podjąłem próbę przedstawienia typowych cech pseudonaukowych terapii. Ich obecność sugeruje, że mamy do czynienia z propozycją terapeutyczną, której brak jest naukowego poparcia i która prawdopodobnie okaże się nieskuteczna. Poniżej wyliczam te cechy w wielkim skrócie.

 O pseudonaukowości terapii świadczy po pierwsze treść teorii, która leży u jej podstaw, mianowicie:

•  Niefalsyfikowalność: teoria jest tak sformułowana, że nie sposób poddać ją weryfikacji – naukowym badaniom, które mogą określić jej zgodność z rzeczywistością. Teoria jest niefalsyfikowalna albo dlatego że jest nazbyt ogólna i mglista, aby móc ją weryfikować, albo też odwołuje się do bytów niematerialnych, których z definicji nie da się zmierzyć (np. tajemniczych energii, o których często mowa w medycynie niekonwencjonalnej). 

• Brak łączności z dobrze potwierdzonymi faktami oraz powszechnie przyjętymi teoriami naukowymi. Teoria pseudonaukowa jest albo wprost z nimi sprzeczna, albo funkcjonuje niejako obok nauki: ignoruje to, co już wiemy na temat fukcjonowania mózgu, etiologii zaburzeń rozwojowych, itd. 

• Postulowanie nieprawdopodobnych mechanizmów przyczynowo-skutkowych. 

• Manipulowanie specjalistyczną terminologią: nadawanie już uznanym terminom naukowym całkiem nowych znaczeń, albo wymyślanie własnej termnologii, która co prawda brzmi naukowo i robi wrażenie, lecz tak naprawdę nic nie znaczy. 

• Oferowanie panaceów – jednego prostego rozwiązania na wszystkie problemy (np. twierdzenie iż ta sama metoda terapii jest skuteczna względem dysleksji, dyspraksji, autyzmu, itd.). 

• Niezmienność. Idee psedunaukowe to często bardzo stare, “odgrzane” pomysły, podane jedynie w nowym, bardziej atrakcyjnym opakowaniu

 Po drugie, o pseudonaukowości świadczy też sposób uzasadniania twierdzeń, mianowicie:

• Selektywność w doborze i interpretacji wyników: poleganie na wynikach potwierdzających daną teorię oraz ignorowanie, zniekształcanie lub odrzucanie wyników jej przeczących.

• Rodzaj materiału dowodowego: przywiązywanie nadmiernej wagi do osobistych, jednostkowych doświadczeń (“świadectw”) osób, które mówią o tym jak bardzo terapia im pomogła. Ignoruje się przy tym fakt, że takie świadectwa są bardzo słabym materiałem dowodowym na skuteczność czegokolwiek, i pomniejsza znaczenie  systematycznych badań eksperymentalnych, które dostarczają najbardziej rzetelnych i trafnych dowodów na skuteczność terapii. 

• Niewspółmierność między pewnością siebie a przedstawianymi dowodami: skuteczność terapii jest rozgłaszana z wielką wiarą i przekonaniem, podczas gdy posiadane dowody są marne lub żadne.

 Po trzecie, warto też zwrócić uwagę na kontekst, w którym twierdzenia są stawiane. Tutaj psedunaukę sugeruje:

• Kwalifikacje i dorobek autorów. Są nimi często osoby, które podkreślają swoje naukowe kwalifikacje (np. doktorat), lecz które de facto funkcjonują poza obiegiem nauki: nie publikują w recenzjowanych pismach naukowych, nie biorą udziału w naukowych konferencjach, nie mają kontaktu z żadnymi liczącymi się ośrodkami badań naukowych, itd. 

• Podreślanie nowości, rewolucyjnego charakteru proponowanych rozwiązań terapeutycznych – chociaż tak naprawdę często są to stare pomysły nieco tylko “przepakowane” (o czym wspomniałem już wyżej). 

• Sekciarstwo: obracanie się wyłącznie w kręgu wzajemnej adoracji, wokół guru – autora metody. W tym kręgu brak jest przyzwolenia na otwartą debatę czy krytykę – są one odbierane jako zdrada. 

•  Wysoka cena proponowanej terapii.

Rzecz jasna, terapie pseudonaukowe, będąc oparte na fałszywych przesłankach są z reguły nieskuteczne, i dlatego przede wszystkim nie warto ich stosować. Choć przypuszczam że w pewnych kontekstach pseudonaukowa terapia stosowana przez entuzjastycznego, pełnego charyzmy terapeutę może okazać się mimo wszystko pomocna, jeśli pozwala klientowi uwierzyć w siebie, w możliwość pokonania własnych trudności. Ale wówczas mechanizm działania terapii jest zupełnie inny niż ten, w który wierzy terapeuta – po prostu działa tu efekt placebo, samospełniająca się przepowiednia wiary w sukces. I takie pozytywne efekty pseudonaukowej terapii, jeśli w ogóle się pojawią, będą raczej skromne – chyba że terapeuta oprócz metod pseudonaukowych stosuje także inne, sprawdzone i skuteczne (np. po prostu uczy dziecko z dysleksją czytać i pisać).

Czytelnik tego bloga może mnie w tym miejscu oskarżyć o arogancję. Łatwo jest bowiem krytykować istniejące terapię z wygodnego uniwersyteckiego gabinetu – znacznie zaś trudniej jest stworzyć jakąś metodę, która rzeczywiście jest skuteczna, a jeszcze trudniej pracować z dziećmi na codzień. To prawda. Niemniej fakt pozostaje faktem: niektóre z istniejących na rynku ofert terapetycznych są nonsensem, gdyż  opierają się na z gruntu fałszywych wyjaśnieniach przyczyn i mechanizmów zaburzeń rozwojowych i składają fałszywe obietnice skuteczności. Dobry terapeuta musi posiadać dobrze nastrojone "czujniki nonsensu", aby takie fałszywe propozycje wykrywać i odrzucać.