O rozbieżnościach między wymową a pisownią i o tym jak alfabet fonetyczny zobaczyć je pomaga

No i stało się, Panie Marcinie, sprowokował mnie Pan! A tak się starałem! "Uważam że wszyscy nauczyciele nauczania początkowego powinni koniecznie uczyć się na studiach fonetyki i fonologii, co pozwoliłoby uniknąć wielu błędów dydaktycznych w nauce czytania i pisania: może drobnych, ale licznych." Ma Pan oczywiście rację ,wiedza to podstawa, nie ma nic gorszego niż niedouczony nauczyciel. Muszę przyznać się, że akurat miałem to szczęście poznawać te zagadnienia i jestem nauczycielem klas początkowych. Problem znam i rozumiem troskę (myślę, że wiekszość moich koleżanek i kolegów, także),ale nie wiele to zmienia. Moim zdaniem trudność polega na tym jak przekazać to dziecku w kl.1-3. skoro często my dorośli mamy problem z naszym językiem. Myślę, że w praktyce trzeba odwoływać się do konkretów (np. obrazów), do wielu zmysłów, aby wyjaśnić np.różnicę w pisowni homofonów. Tłumacząc pisownię wyrazu <kredka> i jego wymowy /kretka/ nie będę się odwoływał do pojęć morfem, przyrostek itp .Ewentualnie zastąpię je słowami temat, końcówka. Z pomocą mogą przyjść np. zdrobnienia <kredka> bo <kredeczka>, czy zgrubienia <kredka> bo <kreda>, choć dowcipne dziecko powie /Kreta/.
Dodatkowo warto być czujnym i odpowiednio dobierać materiał na tym etapie nauczania. Przykłady muszą być przemyślane i dające się obrazowo, konkretnie wytłumaczyć. Na naszą obronę niech przemawia także fakt, że nauczyciel nauczania początkowego musi być przygotowany nie tylko do edukacji polonistycznej ( w tym głównie nauki czytania i pisania) ale także do edukacji: matemaycznej, przyrodniczej, społecznej, plastycznej, tecznicznej, muzycznej, wychowania fizycznego, czy do prowadzenia zajęć komputerowych. oprócz tego słusznie wymaga się od nas niezbędnej wiedzy psychologicznej. Trochę tego jest a nie każdy polonista będzie dobrym matematykiem, to wymaga naprawdę gruntownego przygotowania i wszechstronności. Dziś coraz częściej zapomina się o tym. Prywatne uczelnie w trybie zaocznym także nie zawsze należycie wywiązują się ze swej misji, wszędzie pośpiech i bylejakość, takie czasy!
Pozdrawiam!

Panie Piotrze – moja sugestia “nauczyciele powinni znać się na fonologii” mogła zabrzmieć jak krytyka (“Powinni wiedzieć a nie wiedzą”), ale nie taka była moja intencja. Chodzi mi to, że ta wiedza, choć teoretyczna, jest przydatna, zwłaszcza w nauce czytania i pisania. Tak, to prawda, że nauczyciele nauczania początkowego-zintegrowanego muszą być ekspertami w bardzo wielu dziedzinach, które Pan wymienił, a to jest niełatwe. Ale myślę, że na studiach z dziedziny pedagogiki wczeszkolnej parę godzin tygodniowo przez jeden semestr powinno się znaleźć na naukę fonetyki i fonologii. O ile mi wiadomo jest to przedmiot obowiązkowy na zajęciach pedagogiki specjalnej, ale już nie wczesnoszkolnej (lecz być może zależy to od uczelni).

Jak wyjaśniać dzieciom rozbieżności między wymową a pisownią? To faktycznie wyzwanie. Po pierwsze: czy w ogóle wyjaśniać? To wcale nie jest takie oczywiste. Moim (niestety niepotwierdzonym praktyką) zdaniem warto wyjaśniać tylko w takim zakresie, w jakim pomaga to dzieciom opanować poprawną pisownię. Więc chyba tylko najczęstsze, najbardziej oczywiste rozbieżności. Z moją opinią na pewno nie zgodziłby się prof. Bronisław Rocławski, autor glottodydaktycznej metody nauki czytania i pisania, w której szczegółowe i bardzo metodyczne wyjaśnianie rozbieżności między wymową a pisownią odgrywa rolę centralną. Jednak patrząc na pomoce opracowane przez profesora i jego zespół (np. jego “Słownik ortograficzno-ortofoniczny dla klas 0-4”, Gdańsk, Glottispol, 2007) mam wątpliwości co do tego podejścia: wyjaśnienia (opracowane z myślą o dzieciach) są chyba nazbyt skomplikowane i nadmiernie szczegółowe. Może się mylę – ciekaw jestem, jakie są doświadczenia osób, które pracują metodą glottodydaktyczną.

Myślę, że w przypadku kiedy rozbieżnością między wymową a pisownią rządzi zasada morfologiczna, wyjaśnienia mogą odwoływać się do pojęcia pokrewieństwa: RODZINY wyrazów. Czym jest rodzina każde dziecko wie, można więc odkrywać, jak pewne wyrazy są ze sobą spokrewnione (ława, ławka, ławeczka, itd.) gdyż znaczą mniej więcej to samo. A wyrazy spokrewnione lubią, kiedy pisze się je tak samo, nawet jeśli zmienia się ich wymowa. Można porównywać z pozoru podobne ale naprawdę całkiem odrębne rodziny (np. koty – kotki – kot versus kody – kod), w ten sposób można chyba po części rozwiązać problem fałszywych etymologii o którym Pan pisze (“kretka bo Kreta”). W przypadku starszych dzieci można się bawić homofonami, i prosić dzieci samodzielnie odkrywanie zasad rządzących ich pisownią (np. “Dlaczego słyszymy /buk/, a możemy napisać <buk>, <Bóg> albo <Bug>?”). Nota bene zebrałem kiedyś – chyba niemal kompletną – listę polskich homofonów, którymi chętnie się podzielę.

Chyba trudniejszą jest sytuacja, w której rozbieżność między wymową a pisownią nie da się uzasadnić morfologicznie, a jedynie historycznie lub grafotaktycznie (“w danym miejscu wyrazu tylko taka kombinacja liter jest dozwolona”). W przypadku zjawisk czysto historycznych chyba dobrze byłoby znać historię rozwoju języka (np. o ile mi wiadomo wyraz <rzeka> pisze się przez <rz> a nie <ż> chyba dlatego, że w dawnych czasach wymawiano go /rjeka/, tak jak nadal wymawia się go w innych językach słowiańskich, np. rosyjskim). Myślę, że takie historyczne opowiastki mogą być dla dzieci bardzo ciekawe i stanowić mnemotechniczną pomoc, ale nie każdy nauczyciel będzie miał odpowiednią wiedzę z zakresu lingwistyki historycznej, i takiej wiedzy chyba trudno wymawiać.

Rozbieżności umotywowane grafotaktycznie chyba najlepiej wyjaśniać nie wprost – nie mówiąc wcale “popatrz, tu jest robieżność”, lecz po prostu pokazując i utrwalając prawidłowy wzorzec: “to się pisze tak”. Dla przykładu, grupa spółgoskowa /ft/ pojawiająca się w nagłosie jest zawsze pisana jako <wt> (np. wtorek, wtórny, wtedy), inna pisownia jest “nielegalna”. Przypuszczam, że ma to jakieś uzasadnienie historyczne – kiedyś wymowa tych wyrazów była zapewne zgodna z pisownią – ale dziś mamy do czynienia z pewnym arbitralnym wzorcem, który można opanować przez wyeksponowanie i powtórzenie:
WTorek
WTóry
WTedy
itd.

(nota bene w wielu przypadkach – choć nie pierwszych dwóch podanych powyżej – dla pisowni <wt> w nagłosie istnieje też uzasadnienie morfologiczne: mamy do czynienia z przedrostkiem {w}: {w}{targnąć}, {w}{topić}, itd., który to przedrostek zawsze jest zapisywany jako <w>, niezależnie od wymowy – i to można dzieciom wyjaśnić).

Niestety, moje dywagacje są tylko teoretyczno-intuicyjne, więc czekam na opisy doświadczeń osób, które w swojej pracy próbowały te rzeczy tłumaczyć dzieciom.

Pozdrawiam!

Wtrącę kilka słów do Waszych przemyśleń. Nasz język jest językiem bardzo trudnym w pisowni- dużo łatwiej jest mówić , niż pisać . My, dorośli mamy problemy z pisownią, a co dopiero nasze dzieci. W moich czasach szkolnych nasze wolne wieczory zapełnialiśmy czytaniem- i to dzięki niemu człowiek pamięta że kreda to kredka, że morze jest wielkie albo może nie.... Dziecku jest trudno pojąć dlaczego pisze się inaczej ,niż słyszy. Niekiedy sama zachodzę w głowę, kto to wymyślił . W klasach najmłodszych powinni uczyć prawdziwi fachowcy (a takich jest coraz mniej - niestety). Czy dzisiejsze uczelnie takich wychowują?- nie chcę sie na ten temat wypowiadać, ale znam kilka osób pracujących w szkole tylko dlatego, że nie dostali się na inne studia- na nauczyciela poszli przez przypadek - bo były miejsca... Wiem, jak uczą, czy umieją uczyć...... a gdzie powołanie do pracy?- bez niego żadna uczelnia także nie wykształci dobrego fachowca.
Z innej beczki- mam w swoim gronie dzieci wielojęzyczne- najwięcej problemów stwarza im pisanie n- ń-ni , s-si-ś, .... wszelkie zdrobnienia - dzieciaki mówią - czy to takie ważne, przecież nie słychać n-i tylko ń .....
dlaczego ó a nie u, h- a nie cha. No i po co nam to było?

Dodam "trzy grosze" do tematu.
Starsi stażem nauczyciele zazwyczaj kończyli najpierw Studium Nauczycielskie i tam na kierunkach nauczanie początkowe i wychowanie przedszkolne w programie istniał przedmiot "fonetyka", no ale to było dawno. Pozdrawiam