Jak wprowadzać litery Ę, Ą?

Zapoznanie dzieci z funkcjami liter Ę, Ą stanowi niemałe wyzwanie dla nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej. W mowie literom tym odpowiadają różne segmenty, przykładowo litera Ę może odpowiadać głosce [e] (np. idę [ide]), ale najczęściej jest odpowiednikiem dwóch głosek (np. będę [bende], kącie [końće], ząb [zomp]).

Niektórzy autorzy elementarzy decydują się na wprowadzenie liter Ę, Ą na początku, ale dbają wtedy o przestrzeganie zasady zgodności zapisu i wymowy. Dobierają wyrazy, w których litery te występują przed spółgłoską szczelinową, gdyż sprawiają one najmniej kłopotu w analizie słuchowej. Niektórzy autorzy mają ciekawe pomysły na wprowadzenie dzieci w ortografię poprzez zestawianie wyrazów różniących się, jak by się mogło wydawać, jedynie obecnością nosowości, np. a czy ą: paczki – pączki, poprzez eksponowanie informacji gramatycznej niesionej przez te litery, np. biegną, stoją, śpią, lub zestawianie wyrazów pokrewnych, np. dąb – dębu – dębem – dęby – dębami – dąbek – dębowy – dąbrowa.

Najczęstszym błędem popełnianym przy wprowadzaniu liter Ę, Ą są ćwiczenia polegające na określaniu struktury wyrazu poprzez analizę słuchową wtedy, gdy istnieje rozbieżność między wymową a pisownią. Oto przykłady (bez podawania źródeł):

1)      pod wyrazem zając znajduje się 5 kratek, choć dziecko słyszy sześć segmentów – Ą = [on],

2)      pod narysowaną cyfrą „5” znajdują się 4 kratki, choć w wyrazie pięć dziecko słyszy więcej głosek – Ą = [eń] (należy tu wspomnieć, że autorki przyzwyczaiły dzieci do asynchronicznej analizy miękkich spółgłosek wargowych, np. pod wyrazem miód znajdują się 4 kratki),

3)      pod rysunkiem trąbki znajduje się 6 kratek, choć dziecko słyszy 7 głosek – Ą = [om],

4)      pod rysunkiem pędzla znajduje się  5  kratek, choć głosek w tym wyrazie  jest 6 – Ę = [en],

5)      rysunek wielbłąda, pod nim 8 kratek i polecenie: Zaznacz, gdzie jest głoska ą – Ą = [on].

W wyrazach trąbka, pędzel czy wielbłąd nie ma samogłosek [ę], [ą] i dziecko nie może ich usłyszeć. Jeśli autor wychodzi od litery, ma prawo prezentować różne jej funkcje. Problem pojawia się wtedy, kiedy zapis litery uzasadnia się poprzez analizę słuchową i na tej podstawie wyodrębnia się nieistniejącą w danym kontekście głoskę [ę] lub [ą].

W materiałach dydaktycznych przeznaczonych dla najmłodszych także można spotkać zalecenia, aby słuchowo wyodrębniać samogłoski nosowe. Przykładowo, jeden ze słowników  ortograficznych zaleca, aby litery Ą, Ę jako oznaczające samogłoski wymawiane z udziałem jamy nosowej pisać zawsze wtedy, kiedy się je wymawia. Jako przykłady podano: mącić, pędzel, wędrować. W książce adresowanej do nieco starszych dzieci sformułowano identyczną regułę, a wśród przykładów pisowni zgodnej z wymową padają wyrazy dąb, ząb, flądra, ląd, plądrować, dębowy, kolęda. W żadnym z wymienionych przykładów nie występują głoski [ę], [ą], gdyż w każdym z nich literom Ę, Ą odpowiadają dwie głoski. Takie „reguły ortograficzne” trudno uznać za pomocne.

Warto wiedzieć, że interpretacja fonetyczno-fonologiczna dźwięków odpowiadających literom Ę i Ą nie jest jednoznaczna. Najwięcej wątpliwości wśród językoznawców budzi ich status w wygłosie oraz przed spółgłoskami szczelinowymi. Jedni w tych miejscach mówią o głoskach [ę] i [ą], czyli uznają, że wyrazy wąs i idą składają się z trzech głosek, inni twierdzą, że w wymienionych wypadkach mamy do czynienia z wymową asynchroniczną, czyli uważają, że wyrazy wąs i idą składają się z czterech głosek. Z punktu widzenia dziecka rozpoczynającego naukę czytania i pisania istotna jest opozycja znaczeniowa obecna w takich parach wyrazów jak kąsa – kosa, a nie sam zestaw głosek, w związku z tym w pełni zrozumiałe jest przyjęcie na gruncie dydaktyki wczesnoszkolnej interpretacji pierwszej. Świadomość istnienia interpretacji drugiej może jednak pozwolić inaczej spojrzeć na popełniane przez dzieci zaczynające naukę pisania błędy typu TEŁ ‘tę’, ale o tym napiszę innym razem. Zakończę stwierdzeniem, że w wypadku liter Ę i Ą żaden kontekst fonologiczny nie jest na tyle jednoznaczny, aby ich wprowadzenie opierać jedynie na słuchu.